Görkəmli Azərbaycan musiqi nəzəriyyəçiləri
Səfiəddin Urmavi (1271-1294) əslən Cənubi (Fars) Azərbaycandan, musiqi nəzəriyyəçisi və bəstəkarıdır. Urmavi udu ustalıqla ifa etdi, muğni və nuzxa musiqi alətlərini yaratdı. Urmavi eyni zamanda Azərbaycan musiqisi nəzəriyyəsi - "Kitab əl-ədvar" ("Dairələr kitabı") və "Risaleyi-Şərəfiyyə" risalələrinin müəllifidir. Yaxın və Orta Şərqdə məşhur olan məşhur "Sistemli Məktəb" in qurucusu Urmavinin əsəri Şərqdə musiqi-nəzəri düşüncənin inkişafında yeni bir mərhələdir.
Urmavi muğam musiqi ənənəsinin nəzəri tədqiqatının banisi sayılır. Yaxın və Orta Şərq musiqisinin yanında Azərbaycan musiqisinin əsasını təşkil edən səs komplekslərini sistemləşdirdi. Yaratdığı tam oriyental notlar sistemi sayəsində Kitab əl-Advarda 4 musiqi yazdı.
Güney (Fars) Azərbaycanlı olan Abdulkadir Maragi (1353-1453) Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinin nəzəri öyrənilməsinə böyük töhfə verdi. Bir sıra traktatlarda o, dövrünün bir çox musiqi alətlərinin yanında 24 fret sistemi, forma və janrların təsvirlərini nəzəri bir şəkildə təqdim etdi. Komandir və dövlət xadimi Tamerlan, şəxsən A.Maraginin musiqisini eşidərək, onu "bütün musiqi bilicilərinin padişahı" adlandırdı. Ən məşhur musiqi traktatı Came əl-Alxandır (Melodiyalar Dəsti). Muğam bir termin, konsepsiya və janr olaraq ilk dəfə detallı bir elmi inkişaf əldə edir. İngilis alim-şərqşünas Henry D. Farmer A. Maragini "orta əsr musiqi elminin son klassikası" adlandırdı.
Üzeyir Hacıbəyov (1885-1948) - Azərbaycan bəstəkarı, dirijor və musiqi nəzəriyyəçisi, Azərbaycanın müasir peşəkar musiqi sənətinin banisi. Qərb və Şərq musiqi üslublarını birləşdirən ilk şəxs idi; Azərbaycan xalq musiqisinin elementləri onun tərəfindən klassik Avropa ənənələrinə uyğunlaşdırılmışdır. Müsəlman Şərqində və Azərbaycanda ilk operanın müəllifi (1908, "Leyli və Məcnun"), muğam operasının banisi. 7 opera və 3 operetta yazmışdır. Üzeyir Hacıbəyov kamera vokal musiqisinin yeni bir növünün - romantik-ceyranın banisi oldu. Azərbaycan mədəniyyətində bir çox islahatların qurucusu oldu. İlk opera truppasını yaradan, operadakı rolu ilk dəfə qadın ifaçıya həvalə edən, ilk xeyriyyə konsertlərinin təşkilatçısı olmuş, ali musiqi təhsil ocağının - Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının, Bakı Filarmoniyasının yaradılmasına təşəbbüs göstərmiş, simfonik musiqinin inkişafında çox işlər görmüşdür.
Ü.Hacıbəyovun "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" nəzəri əsəri Azərbaycan musiqisinin, onun əsas istiqaməti olan muğamın öyrənilməsinin əsaslarına böyük töhfə vermişdir.
Musiqi tənqidçisi Metyu O'Brien (ABŞ) yazırdı: "Bəstəkar Hacıbəyov Glinka ilə müqayisə edilə bilər, müəllim kimi təsiri Rimsky-Korsakov ya da Taneyev, Hacıbəyov Azərbaycan musiqi təhsilinin banisi kimi Rubinstein qardaşları ilə müqayisə edilə bilər ...".
Üzeyir Hacıbəyovun ad günü - 18 sentyabr Azərbaycanda Musiqi Günü kimi qeyd olunur.
