Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması
“28 May rəsmi müstəqillik elan edildiyi günü kimi qəbul ediriksə, sentyabrın 15-də Azərbaycan qoşunlarının və Azərbaycan hökumətinin Bakıya daxil olmasını əsl müstəqilliyin əldə edilməsi, dövlətçiliyin təməllərinin qoyulması hesab edə bilərik. Bu gün Azərbaycanın və digər Zaqafqaziya respublikalarının müstəqilliyi üçün, Zaqafqaziyanın bütün türk əhalisinin fiziki mövcudluğu üçün bolşevik-daşnak qüvvələrindən gələn dəhşətli bir təhlükə aradan qaldırıldı. ”
"Azərbaycan" qəzeti, 15 sentyabr 1919-cu il
Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Rusiyadakı vəziyyətdən istifadə edən ermənilər, Fevral və Oktyabr çevrilişlərindən sonra Qafqazın ən böyük iqtisadi mərkəzi olan Bakı üzərində nəzarəti ələ almağı hədəflədilər, şəhəri mifik “Böyük Ermənistan” ın bir hissəsi kimi görürdülər.
“Daşnaktsyutyun” erməni partiyası və Erməni Milli Şurası öz məqsədlərinə çatmaq üçün səylərini bolşeviklərlə birləşdirməyə başladılar. Bolşeviklər isə Bakı və Azərbaycanı yalnız Sovet Rusiyasının bir hissəsi kimi görürdülər.Bolşeviklərin və ermənilərin məqsədləri fərqlənsə də, onların yeganə rəqibi özləriin “Müsavat” partiyasını dəstəkləyən Azərbaycan əhalisi idi.
Bu siyasi düşməni məhv etmək üçün bolşevik-erməni cütlüyü etnik təmizləmə siyasətini tətbiq etməyə başladı.
Azərbaycan Cümhuriyyəti müsəlman şərqində ilk parlamentli respublika, türk və islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi olmuşdur.
30 mart 1918-ci ildə “Qırmızı qvardiya” adlanan erməni-bolşevik qüvvələri Bakının azərbaycanlı məhəllələrinə hücum etdilər. Martın 31-də hücumlar siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan əhalisinin qırğınına çevirdi. Azərbaycan xalqının qırğını 1918-ci ilin ortalarına qədər davam etdirildi və 50.000 azərbaycanlı qətlə yetirildi.
10 fevral 1918-ci ildə yaradılmış Zaqafqaziya Seymi, M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan deputatlarının bütün səylərinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının qırğınının qarşısını ala bilmədi. Azərbaycan xalqının mövcudluğu sual altında idi.
Yalnız müstəqil dövlətin qurulması, silahlı qüvvələrin yaradılması və Türkiyədən hərbi yardım Azərbaycan əhalisinin məhvinə son qoydu. 4 iyun 1918-ci il tarixli müqavilə əsasında Osmanlı dövləti Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərmək öhdəliyini götürdü.
Nuru paşanın komandanlığı altında Azərbaycana daxil olan türk qoşunları general Əli ağa Şıxlinskinin komandanlıq etdiyi Azərbaycan hərbi hissələri ilə birləşdirdi. Beləcə Qafqaz İslam Ordusu quruldu.
Qafqaz İslam Ordusunun səyi ilə bütün Azərbaycan Respublikası üçün təhlükə aradan qaldırıldı, respublika paytaxt Bakı üzərində nəzarəti bərpa etdi. 1918-ci ilin aprel-sentyabr aylarında Azərbaycan uğrunda gedən döyüşlər paytaxt Bakının azad edilməsi ilə başa çatdı.
Azərbaycan əhalisinin soyqırımını həyata keçirən daşnak liderlərinin planları sonunda uğursuzluqla nəticələndi. Azərbaycanı Rusiya müstəmləkəsinə çevirməyə çalışan qüvvələr də məğlub oldular.
Qafqaz İslam Ordusunun istiqlal yürüşü
4 iyun - 15 sentyabr 1918
Azərbaycan Hökumətinin 26 iyun 1918-ci il tarixli qərarına əsasən Müsəlman Korpusunun hərbi birləşmələri əsasında Azərbaycan Korpusu təşkil edildi. Həmin gün Azərbaycan ordusunun yaranması günü hesab olunur. 1918-ci ili iyunun 27-də Qırmızı Ordu hissələri hücuma keçdi və Qaraməryəm - Göyçayda döyüşlər başladı.
10000 silahlı qüvvə və çoxlu sayda hərbi texnikaya malik olan erməni və bolşevik qüvvələri sürətli bir zərbə ilə Gəncə şəhərini tutmağı planlaşdırırdı. 1918-ci il iyulun əvvəlində Bakı Sovetinin qoşunları 18 000 əsgər, 19 top, 3 zirehli qatar, bir neçə hidroplan, 4 döyüş gəmisi, 3 hərbi- nəqliyyat gəmisindən ibarət idi.
Bakı Sovetinə göndərilən yardım Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Leninin şəxsi nəzarəti altında idi. Leninin göstərişi ilə əlavə olaraq 4 zirehli maşın, 13 təyyarə, 6 top, döyüş gəmiləri, hərbi texnika göndərildi.
İyunun 29-da Həbib bəy Səlimovun rəhbərlik etdiyi hərbi qüvvələr düşmən hücumunu dəf etdi və irəli - Kürdəmirə doğru irəlilədilər. Qaraməryəm və Göyçaydakı döyüşlər nəticəsində düşmən Ağsuya doğru geri çəkilməyə başladı.
Qələbə Qafqaz İslam Ordusunun zabitlərinin, əsgərlərinin, könüllü qüvvələrinin qəhrəmanlığı; quru çöllərdə əsgərlərə su, ərzaq və döyüş sursatı gətirən kənd sakinlərinin köməyi, Osmanlı əsgərlərinin və zabitlərinin Azərbaycan uğrunda ölməyə hazır olmaları nəticəsində əldə edildi.
Salyan uğrunda gedən döyüşdə Sovet komandanlığının planları Sugovuşanda gəmiləri ələ keçirilmək və Muğanın, Kür çayının keçidindəki taxıl ehtiyatlarına nəzarət etməkdən ibarət idi.
Ağsu-Kürdəmir döyüşlərində (5-14.07.1918) bolşevik-erməni qoşunları ilə bərabər L.Biçeraxovun kazak qoşunları iştirak edir və onlara ingilis zirehli texnikası ilə dəstək verirdilər. Şamaxı əməliyyatı (19-22.07.1918) türk- Azərbaycan qoşunlarının qələbəsi ilə başa çatdı. Hacıqabul əməliyyatında (26-31.07.1918) düşmən cəbhəsi yarıldı, ərazilər azad edildi və Abşerondan şimala aparan yollar kəsildi.
1 avqustda daşnaklar, sağ eserlər və menşeviklər bolşeviklərin hakimiyyətini devirdilər və "Sentrokaspi Diktaturası" adlı qurum yaratdılar. “Sentrokaspi Diktaturası” Azərbaycan əhalisinin öz gələcəyini sərbəst müəyyənləşdirmək və dövlət qurmaq hüquqlarını tanımırdı. Avqustun 2-də Azərbaycan qoşunları Qusar və Quba şəhərlərini azad etdi. Bu istiqamətdəki döyüşlər 8 avqustda Biçeraxovun qoşunlarının geri çəkilməsi və Xaçmazın azad edilməsi ilə başa çatdı.
Avqustun 4-də ingilis qoşunları gəmilərlə İranın Ənzəli limanından Bakıya gəldilər.
5 avqust 1918-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan silahlı qüvvələri Bakı ətrafında döyüşlərə başladılar, halbuki silah, hərbi texnika, döyüş sursatları çatışmırdı. 6 avqust - 12 sentyabr tarixlərində Bakı ətrafında ağır döyüşlər oldu, lakin düşmən mühasirəni yara bilmədi.
Avqustun 17-də Bakının müdafiəsini general L. Denstervilin başçılıq etdiyi ingilis qoşunları tam üzərinə götürdü. "Sentrokaspi Diktaturası"nın 10-12 minlik silahlı qüvvəsi və 1500 ingilis əsgəri Bakıdakı mövqeləri müdafiə edirdilər.
Avqustun 27-də Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında müqavilə imzalanmışdır: Almaniya türk qoşunlarının Bakıya hücumunu dayandıracağını və qarşısını alacağını vəd edir, Sovet Rusiyası, isə öz növbəsində, Almaniyaya hər ay ¼ xam neft hasilatı ilə təmin edəcəyinə söz verirdi.
13 sentyabrda Nuru paşa Bakının hücumuna dair əmr imzaladı: hücum sentyabrın 14-də başladı. Qafqaz İslam Ordusu 26 top, 5.300 Türk və 8.000 Azərbaycan əsgərindən ibarət idi.
Hücum Qurd qapısı adlanan yerdə piyadalar hücumu ilə başladı. Sentyabrın 14-də gündüz əsas təpələr ələ keçirildi. Günün sonunda Biləcəridə təpələr alındı. Saat 20.00-da general Denstervil qoşunlarına geri çəkilib şəhəri tərk etmə əmrini verdi. Sentyabrın 15-nə keçən gecə İngiltərə ordusu Bakıdan təxliyə edildi.
1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı azad edildi, 17 sentyabrda Azərbaycan Respublikasının hökuməti Gəncədən Bakıya köçdü.
