190-75 min il əvvəl -
Binəqədi gölündə karbohidrogenlər 900-1500 m dərinliyindən suyun üzərinə qalxmış və
qırlaşmışlar. Gölün qır qatında batmış qədim heyvanların sümükləri XX əsrdə arxeoloqlar
tərəfindən aşkarlanmışdır.
e.ə. VI minllik -
arxeoloqların Azərbaycan ərazisində aşkar etdiyi ən qədim neft quyuları
e.ə. VI-IV əsrlər -
Abşeron nefti Midiyaya aparılır. Kiçik Asiyaya satılan bu neft yunanlar tərəfindən
“midiya yağı” adını almışdır. Neft xassələri haqqında Eratosfen, Klavdiy Ptolemey,
Herodot, Aristotel, Qekatey Miletski, Polibiy, Diodor Siciliyskiy, Strabon, Pomponiy
Mela, Kursiy Ruf, pliniy, Klavdiy Ptolemey, Ammian Marsellin.
e.ə. VI əsr -
atəşpərəstlikdə oda sitayişlə bağlı ilk ayinlərin yaranması. Od püskürən yerlərin
müqəddəs yer kimi qəbul olunması
e.ə. VI-IV əsrlər -
neft istifadə olunur:
1.çıraqlarda,
2.yandırıcı oxlarda,
3.heyvanların dəri xəstəliklərinə qarşı,
4.evlərin damlarına sürtülən qır kimi,
5.ağac gəmilərin sualtı hissələrinə sürtülən asfalt kimi
e.ə. VI əsr -
neftin böyük miqdarda çıxarılması və müxtəlif ölkələrə satılması
IV əsr -
“Ayin-namə” Sasani traktatı və Bizans müəllifi Veqesinin “Hərb işi haqqında” traktatında
neftin hərb işində tətbiqinin nəzəriyyəsi verilmişdir. Neft xüsusi əhəmiyyəti olan strateji
məhsul kimi qəbul olunur. Neft orta əsrlərin ən dəhşətli yandırıcı silahlarından olan “yunan
atəşi”nin tərkib hissəsinə qatılır. İri şəhər və qalalarda məxfi neft ambarları yaradılır.
Neft mərmilərinin atan ilk “odsaçan hərbi qurğular” icad olunur. Neft mərmilərini tətbiq
edən döyüşçülər xüsusi odadavamlı paltar (“libas ən-nəffatin”) geyirdilər
VII əsr -
Alban tarixçisi Moisey Kalankaytuklu “Aqvan tarixi” əsərində Albaniyada neftin olmasını
qeyd edir.
VIII əsr -
Azərbaycan Ərəb xilafəti tərkibinə qatılan kimi neft quyuları siyahıya alındı və
onlardan xüsusi vergi toplanmağa başlandı. 733-cü ildə Xəlifənin Azərbaycandakı canişini
Maslama ibn bu əl-Məlikin əmri ilə Dərbənddə ən böyük neft ambarları inşa olundu. 755-ci
ildə neftin köməyi ilə xəzərlərin Dərbəndə böyük hücumu dəf olundu
IX- X əsrlər -
833-cü ildə ərəb mənbələrində Bakı “Şirvanın tərkibində olan neft sahili” adlandırılır.
930-cu ildə ərəb müəllifi Abu İshaq əl-İstəxri Bakı ətraflarında ağ və qara neftin
çıxarılmasından xəbər verir. 942-ci ildə ərəb müəllifi Əbu Dulaf neft quyularının iltizama
(fərdi şəxslərə icarəyə) verilməsi haqqında ilk məlumat verir: “Şirvan vilayətlərinə aid
olan Bakuya adlı yerə çatdım. Orada mən gündəlik icarə haqqı 1000 dirhəm olan neft quyusunu
gördüm.” Ərəb müəllifi Əbü-l Həsən əl-Məsudi yazır: “Bakux adlı yerdə alov mənbəyindən biri
olan vulkan var. İstənilə vaxt o coşur və alovu hündürlüyə püskürür”. Azərbaycan Salarilər
dövlətinin qoşunlarında xüsusi neft atıcıları dəstələrinin təşkil olunmuşdur
XI- XII əsrlər -
Məhşur alim Əbu Reyhan Əl-Biruni yazırdı: “Bakıda ağ neft istehsal olunur”. 1131-ci ildə
səyyah Əbu Həmid əl-Qarnati yazırdı: “O qara torpaqdan bitum və ağ və qara neft çıxır;
bu yer Şirvan vilayətində Bakı yaxınlığında yerləşir”. 1175-ci ildə Xəzəryanı ərazilərə
hücum etmiş rus gəmilərinə qarşı Şirvan hərbi donanması yandırıcı mərmiləri istifadə
etmiş və qalib gəlmişdir
XIII - XIV əsrlər -
Venesiya səyyahı Marko Polo: “Bu yerdə çoxlu neft var – bir dəfəyə yüzlərlə gəmini o
neftlə doldurmaq olar... O nefti almaq üçün uzaq ölklərdən gəlirlər”. İran
coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvini: “Ən böyük neft mənbəyi Bakuyədədir. Burada quyular
qazırlar ki, neft çıxarılsın”. Bakı nefti haqqında həmçinin Məhəmməd Bekran, Yaqut
əl-Həməvi, Zəkəriyyə Qəzvini yazırdılar. Fransız missioneri Jurden de Severak: “Bakı
adlanan o yerdə quyular qazırlar və bu quyulardan yağ çıxarırlar: o yağ naft adlanır”.
XV əsr -
Azərbaycanlı səyyah Əbdürrəşid əl-Bakuvi: “Neftin gündəlik hasilatı 200 xarvara
bərabərdir”. (1 xarvar =25 pud =400 kq). Venesiya diplomatı İosofat Barbaro: “Dənizin bu
hissəsində Baka adlanan şəhər yerləşir; onun yanında qara yağ püskürən dağ var”.
XVI əsr -
Fransa taciri C.Düke: “Burada yerden inanılmaz miqdarda yağ çıxır... Bu yağ qaradır və
nefte adlanır. Onu bütün ölkədə qatır və ulaqlarla daşıyırlar, bir bele karvanda 400-500
heyvan olur. Bakı şəhəri yaxınlığında ağ və çox qiymətli yağ növü də var”. 1594-cü ildə
Balaxanıda usta Allahyar Məmmədəli Nur oğlu tərəfindən 35 m dərinliyində neft quyusu
qazılmışdır. Quyunun yazılı daş lövhəsi XX əsrdə aşkarlanmışdır.
XVII əsr -
Osmanlı səyyahı Övliyə Çələbi: “Bakı qalası ətrafında 500-ə yaxın quyu var; onlardan ağ
və qara neft çıxarılır. Neft çıxaran insanlar quyulara düşür və gecə və gündüz neft
çıxarır və keçi dərilərindən olan tuluğlara doldurulur. Neft səkkiz rəngdə olur, lakin
ən yaxşı sarı neft sayılır”. İran müəllifi Əhməd ər-Razi: “Bakı ətrafında 500 quyudan
qara və ağ neft çıxarılır”. Alman səyyahı Adam Oleariy: “Neft xüsusi yağdır və Bakı və
Bərməq dağı yaxınlığındakı daimi quyulardan çıxarılır. Neftin sanki qaynaması yaxşı
eşıdılırdi; quyuların güclü qoxusu var”.
Venesiya səyyahı Petro della Vale: “Bakıda çıxarılan qara neft böyük gəlir gətirir”. Alman səyyahı E.Kempfer: “Suraxanıda neft quyuları eni 500, uzunluğu 100 addım olan vadidə yerləşir. Burada quyuları dərin idi. Onlardan nefti çarx vasitəsilə və ya dəri tuluqlar vasitəsilə çıxarılırdı. Çarxı iki nəfər fırladırdı, burada iş yalnız gecə bir nəşə saatlıq dayandırıırdı. Çıxarılmış neft uzunluğu 17, eni 7 addım olan hovuzda toplanırdı. Hovuzun üzərində tağ tikilmişdir”.
XVIII əsr -
1723-cü ildə Rusiya çarı I Pyotrun məktubundan: “Baka əla keyfiyyətli neftlə zəngindir”.
1728-ci ildə rus məmuru İ.Qerber: “1725-ci ilədək neftdən alınan gəlir 50.000 tüməndən
artıq idi”. 1728-ci ildə Bakı ətrafında 70 yararlı, 18 yararsız neft
quyusu, 30 yararlı, 23 yararsız neft ambarı var idi. Bakı nefti haqqında yazırdılar:
İ.Lerx, İ.Xanvey, S.Qmelin, C.Forster, M.fon Biberşteyn. Nefti qrunt sularından
təmizləmək üçün açıq ambarları bir-birlərilə kanallar vasitəsilə birləşdirməyə
başladılar. Ambardan-ambara süzdürülən neft sulardan təmizlənirdi. Neftin “ənbiq” üsulu
ilə təmizlənməyə başlaması nefti saflaşdırır, onun keyfiyyəti artırır. Belə neft mebel
laklarının tərkibinə qatılır, ilk spirtəbənzər məhlulun düzəldiməsinə səbəb oldu. İçəri
Şəhər yaxınlığında 3, Bibi-Heybət və Bayılda 15 iri neft ambarı inşa olunmuşdur. Bayılda
neft tacirləri üçün xüsusi karvan-saray fəaliyyət göstərirdi.
1803-cü il -
Dünyada ilk dəfə olaraq Bakı sakini Qasımbəy nefti dənizdən çıxarmağa başlamışdır:
Bibi-Heybətdə dəniz sahilindən 18 və 30 metr uzaqlıqda iki quyu qazılmışdır
1806-cı il -
Bakını zəbt etmiş rus qoşunları burada olan 116 neft quyusunu dövlət mülkiyyəti elan
etmişlər. Qafqazda rus qoşunlarının komandanları neft quyularını özlərinin etibar
etdikləri şəxslərə iltizama verir, bu şəxslər neft istehsalının inişafı üçün heç nə
etmirdilər
1825-ci il -
Neft istehsalında iltizam sistemi ləşv olundu
1833-cü il -
Neft ustaları Kərbalayi Yusif Əmirbəy oğlu və Hacı Nəbi Səfi oğlu Kubanda neft
quyularının qazılması və neft aşkar etdiklərinə görə “Zəhmət və səylərə görə” gümüş
medalları ilə təltif olunmuşlar
1837-ci il -
Abşeronda N.Voskoboynikov tərəfindən ilk eksperimental neft emalı zavodu inşa olundu
1846-cı il -
Dünyada ilk dəfə olaraq Bibi-Heybətdə mexaniki üsulla qazılmış quyu neft verdi. Belə
üsulla qazılmış quyulara “buruq” deyilirdi
1850-ci il -
Neft istehsalında iltizam sistemi tətbiq olunmağa başladı
1859-cu il -
Suraxanıda V.Kokorev və P.Qubonin tərəfindən ilk neft emalı zavodunun inşa olundu. Ildə
250 min pud (4 min ton) ağ neft istehsal edən zavod “fotonaftil” adını almış ağ neft
istehsal edirdi
1861-ci il -
Pirallahı adasında Vittenin neft emalı zavodu işə başladı
1863-cü il -
Bakıda Cavad Məlikovun zavodu işə başladı. Onun icad etdiyi qurğu xam neftin ümumi
həcminin 35-40% qədər ağ neft verirdi (adi qurğularda bu göstərici 8 % bərabər idi)
1864-cü il -
Bakının ağ nefti Rusiyanın bazarlarına çıxarıldı.
Balaxanı kəndlilərinin neft mədənlərində məcburi əməyə cəlb edilməsinin qadağan olundu
1871-ci il -
Balaxanıda 51 m dərinliyi olan neft quyusunun qazılması (dünya üzrə quyuların dərinliyi
30-35 m idi)
1872-ci il -
Bakıda 57 neft emalı zavodu ildə 1395114 pud (22321 ton) ağ neft emal edirdi.
Abşerondakı neft quyularının sayı 415-ə çatdırıldı. Abşeronun neftli torpaqları satışa
çıxarıldı
1872-ci il -
Rusiyada ilk dəmir yolu sisternləri Bakıda tətbiq olunmağa başlamışdır
1873-cü il -
Neft buruqlarında buxar maşınlarının istifadə olunmağa başladı. Neft müəssisələrinin
cəmləşdiyi Qara şəhərin yaradılmaşa başlaması. Ilk dəfə neftin gəmi sisternalarında
daşınmağa başlaması (Bakı- Həştərxan marşrutu ilə)
1874-cü il
Dünyada ilk şaquli- inteqrasiya olunmuş səhmdar cəmiyyəti - “Bakı neft cəmiyyəti”
yaradılmışdır
1877-ci il -
Dünyada ilk neft paroxod -tankeri olan “Zoroastr” inşa olunmuş və Bakı-Həştərxan
marşrutu ilə hərəkət etmişdir. 1910-cu ildə teploxod -tanker- “Zoroastr” eyni marşrut
üzrə reysə çıxmışdır
1878-ci il -
Rusiya imperiyasının ilk neft boru kəməri olan “Balaxanı- Qara şəhər” kəməri (uzunluğu
10 km, diametri 76 mm) inşa olunmuşdur. Dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda hündür
silindrvari neft çənləri qurulmuşdur
1873-1883-cü illər -
Neft hasilatı 4 mln puddan 60 mln puda (64 min tondan 960 min tonadək) çatdırıldı
1880-cı il -
İlk dəfə olaraq neft buruqlarının dərinliyi 100-120 m-ə çatdırıldı
1890-cı il -
Murtuza Muxtarovun qazma şirkəti o dövr üçün inanılmaz görsənən 1100 m dərinliyində
buruq qazmışdır
1895-ci il -
Murtuza Muxtarov “Bakı buruq sistemi” adını almış neft çıxarmanın yeni, daha mükəməl
üsulunu icad etmiş və dövlət patenti almışdır
1897-ci il
Buruqlardan neft kompression üsulla çıxarılmağa başladı
1897-1907-ci illər -
Rusiya imperiyasının “Bakı- Batum” neft borusunun inşası. 883 km uzunluğu olan kəmər
Xəzəri Qara dənizlə birləşdirmiş, Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılmasını
asanlaşdırmışdır
1899-cu il -
Murtuza Muxtarovun Qazma avadanlıqları zavodunun (Bibi-Heybət) qurğuları xarici
bazarlara da çıxarılmağa başladı
XIX əsrin sonları -
“Nobel qardaşları neft istehsalı yoldaşlığı” (“Товарищество нефтяного производства
братьев Нобель”) Rusiya imperiyasının ilk hərtərəfli neft məhsulu satış sistemini (öz
ticarət loqotipi olan neft bazaları, satış mərkəzləri və s.) yaratdı
1901-ci il -
Bakıda ildə 11,4 mln ton neft çıxarılır- bu ümumrusiya neft hasilatının 90%, ümumdünya
hasilatının 50% təşkil edirdi. Suraxanıda ilk qaz quyusu qazılmışdır. Rusiya imperiyası
neft hasilatına görə dünyada birinci yerə çıxır (ildə 11,6 mln ton). Bu neftin 95 %
Abşeronda çıxarılırdı
1904-cü il -
Suraxanıda qazılmış 211 m dərinlikli quyudan neft fontan vurdu
1905-ci il -
Dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda neft quyularına kompressor qoşulur
1911-ci il
İlk dəfə olaraq krekinq qurğusu və rotor qazması tətbiq edilməyə başlayır
1912-ci il -
Bakıda ilk dəmir-beton çən qurulmuşdur
1913-cü il
Abşeronda neft arşdırmalarını aparan İ.Qubkin öz əsərləri ilə yeni elmin- neft
geologiyasının əsasını qoydu
1914-cü il
Dünyada ilk dəfə neft qazlift üsulu ilə çıxarılmağa başlayır (ABŞ-da bu üsul 1924-cü
ildə tətbiq olundu)
1915-ci il
Abşeronda ilk dəfə olaraq neft quyulrında dərinlik nasosları tətbiq olunmağa başladı